Чарас, Сас Той - Хакасская свадьба

Той

1. Оол тойы:

Улуғ той алынӌа, оолнаң  хысты харындастарға аалатчалар. Ааллап парчатса, типседе (улуғ айах) пызырған иттер иткен халастар, пирогтар паза 1 л. араға апарарға кирек. Оолнаң хысты 1 тураа, 3 тураа пазыртчалар. Хада тӧреен харындазы ирепчі хостанчалар, хада пазырчалар.

Пастап ооллар пазырчалар ирет читірчелер:

• Хоных пастапчабыс, алғыстап пиріңер.
• Чуртас чолына кірчебіс кірӧсчеп пиріңер.
• Пик чуртасха полыс пиріңер.

Ус хати пазырчалар. Ирет читірчелер, типседегі нимелерні пазырған кізілерге пирчелер.

• Соонаң хыстар пазырчалар.
• Наа паланы сӧбірее кирчеткенде, хуйахтап пирінер.
• Родты апарар килінні, кірӧстеп пиріңер.
• Пик чуртас пиктирге полыс пиріңер.

Типседегі нимелерні алып алза, андар айах, самнах, чірчелер, ідіс-хамыс салчалар, кӧмес ахчалар.

Ибде іӌе-пабазына пазырчалар, иӌезі от инезин азырап, сурынча той итчебіс синің сурынчабыс, палаларым хазых, оспағ чуртазыннар, той иптіг иртсің, хазых-амыр ла ползыню. Пабазы арағанаң іліг ілче, ідӧк сурынча.

Аалӌыларны столға одыратчалар алғыстар:

Тоозылбас чурт ползын!

Ӱзілбес ӱрен ползын!

Тӧгілбес хан ползын!

Ӧлбес мӧге ползын!

Алын идегің пала пассын!

Кизін идегің мал пассын!

Албас чирден ал турыңар!

Чібес чирдең чіп турыңар!

Айран идіп ізерге,

Ах інек пирчем!

Тойға мӱнер торығ ат пирчем!

Аалға мӱнер ала ат пирчем!

Столыңарға толдыра чиис ползын!

Оградаңарға толдыри мал-хус ползын!

Пастарың піріктіріп паар сас чӧріңер!
Ирнілерің  піріктіріп иркеледіс чӧріңер!

Пасхан азааңар пик ползын,

Сағынған сағызыңар ӧтіг ползын,

Кӧрген харааңар чітіг ползын,

Хонған хоныхтарың пір ползын.

Хыстың тайызы кӱзені саапча:

Пастағы хамӌыны саапчам, паарсах, ынағ пай чурттығ полыңар

Улуғларың ундутпаңар

Ікінӌі хамӌызын саапчам, ирікпес тастаспас туған полыңар

Ікінӌізін саапчам, оол-хыстығ,

Узах частығ полыңар.

Сценарий

1. 1.       Сас тойы. (Пір аалда Асхыс аймағында)

Сас тойын наа айға итчелер.

Наа айға пазырчалар:

• «Хара пастығ чоным изен ползын,
• Хадарған молын хазых турзан»

Той идер алнында, от инезін азрап аларға кирек:

• «Отыс тістіг от ине,
• Хырых тістіг хыс ине,
• Хараағызын хадарӌызың,
• Кӱнӧрткізін кузетчізиң,
• Парағанаң пазызың,
• Килигеннің кичинзің аннаң андар.

Той итчеткен оолның туғаннары:

1)      Пабазынның харандыстары, улабалары, нигеӌелері, ӱмелері, килнілері – иң ӧӧн хайынӌаң кізілері.

2)      Іӌезінің чағын туғаннары.

3)      Оолның арғыстары.

Тайға ӧнетін сілекені сохчаңнар, тадар (айран) арағазы тимнеӌеннер.

Сас ӱрерге тимнелче:1 (тарған) расческа 2 лента пас плады кізі алчатхан оолның кизек (клок) сазы.

1. 2.       Чирі пастап пут парғанда.

Чылтыстар хада тӧреен полыптыр.

Ах чарыхтың алтында,

Арған чон чуртап пастаан.

Арғалығ Тӧртібе кистінде

Ах Ис суғның хазында,

Изеебі чох чон чуртаан.

Хадарғаң малның ээзі полып,

Халых иптіг чон чуртаптыр.

Тузы читкенде, чиит оол хоных хонча.

Чыылған аалӌылар сас тойына тимненчелер: стол салчалар, пасхалары ойын ойнапчалар. Улуғ кизілер тобит, хазых ойнапчалар. Чатхан хахчалар.

Чииттер:

1)      Улуғ тайым Трипунның 7 оолғы пар полӌаң. Астасчаңнар, сусханчаңнар, удур-тӧдір кӧрісчеңнер, хайди ла полза , полӌаңнар (фольклор)

2)      Арба хоор, чарба хоор, хынғанын на хап. Туттыр салған кізее хараағы туу полған, миткеӌек  ойнапчалар. Туттыр салған кізі тахпахтапча.

Тахпахтар, сиспектернең тузаланарға чарир.

«Хызыл пуғдай таарырбыс.»

Сас ӱрері.

Одырӌахтарны матка алтында турғысчалар, чииттерні хости одыртчалар. Хыстың сазын сайап, тарап чалар, ікее чарыбысчалар, састы ікі хыринаң абызыннары ӱрчелер. Олох туста ,пір харындас оолның кизек (клок) сас чалып, абызыннарға пирчелер, ода раны тулуна хосчалар, хади урчелер. Тулуңны тӱңере урчелер, лентаның пик палғап салчалар.

Сас урчетсе, сарнапчалар тахпахтар, алғыпчалар. Тулуңны 1 хоных (сутка) сайирға чарабас  (Пик чуртазас ползын тип)

Ил полазын алып турып,

Иліг сӱрмеін сайапчабыс.

Арғал палазын аарлап турып,

Алтон сӱрмезін тарапчабыс.

Ікі тулуңа сас ӱрип,

Чиит абазынға чидінчебіс.

Азыр тулуңа сас ӱруп,

Чиит абазынныс хосчабыс.

Сас ӱріп алғанда, пас пладын тарт салчалар. Амды чииттерні алтын столзар хығырчалар.

Стол кистінде алғыстар аймах-пасха.

Ӱзелбес чурт ползын,

Тоозылбас хоных ползын.

Тоозылбаадағ той ползын,

Ӱзілбеедег чырғал ползын.

Кӱнге тутханың

Кӱмӱснең хурчалзын.

Айға тутханың

Алтынаң хурчалзын.

Ӱзілбес ӱренің ползын,

Тогілбес ханың ползын.

1. 3.       Сас тойы соонда чарасха парарға кирек. Мының алнында 3 чарас полған. Амғы туста 1-2 чарас полча, пастағы чарас, ортын чарас.

Пастағы чарасха чағын туғаннары чӧрчелер. Хыс анирыбысхананын искірерге (Пыробыс тастанар, пыро ит салдыбыс, Оғыр ит салдыбыс) иркеннің хыринда матканы иртпеске кирек, турарға, сваттарны улуғлап, чоохтарынаң хоостыра поларға.

Олғаннар, чииттер хоных хонарға чит парғаннар, чуртас чуртирға чит парғаннар, иптеп-киптеп салдыбыс, тарынмаңар. Кибір хостыра хондыр салдыбыс. Хомзынманар.

Диалог:

• Ноо чирде чирлігзер?
• Ноо суғда суғлызар?
• Ноо родтың тӧм полчазар.

• Ис чирінде чирліг,
• Ис суғда суғлығ.

Ікінӌі чарасха іӌе-пабазы парып, тойны хаӌан хайда идерін чоохтасчалар, ниңӌе тулуп апарарын, имӌек чалын хайди идерін чӧптесчелер.

Сӱргӱнӌі сас тойы соонда килче, чарас пурнади парыбысса, сӱргӱнӌі килбеске кирек.

Чарасха   парчатса (тулуп) столға саларға апарчалар, арағаны 10 бутылка, 1 ящик апарарға кирек паза 1 бутылканы іліг тастирға алынӌа апарылча, ідӧк чіӌең ниме.